नेपाल प्रहरीको काम गर्नुपर्ने प्रमुख जिम्मेवारी मध्ये विपद् व्यवस्थापन पनि एक हो । प्रहरी ऐन वि.स.२०१२ र प्रहरी नियमावली वि.स.२०७२ ले आफ्नो जनशक्तिको काम, कर्तव्य र उत्तरदायित्व सम्बन्धी प्रत्येक प्रहरी इकाई र प्रत्येक प्रहरी कर्मचारीलाई विपद् व्यवस्थापनका लागि दृढतापूर्वक परिचालन गर्नुपर्ने स्पष्ट उल्लेख छ । त्यसै गरी, विपद् जोखिम न्यूनीकरण तथा व्यवस्थापन ऐन वि.स.२०७४, राष्ट्रिय विपद् प्रतिक्रिया फ्रेमवर्क वि.स.२०७५, विपद् जोखिम न्यूनीकरण राष्ट्रिय नीति वि.स.२०७५, विपद् जोखिम न्यूनीकरण राष्ट्रिय रणनीतिक कार्य योजना वि.स.२०७५ (२०१८-२०३०ईस्वी संवत) लगायतका अन्य धेरै कानून, नियम र नीतिहरू छन् । कार्य योजना वि.स. २०७० र अन्य धेरैले नेपाल प्रहरीलाई जीवन र सम्पत्तिको सुरक्षाको लागि कुनै पनि आपतकालीन वा विपद्को लागि तयार रहन र प्रतिक्रिया दिन बाध्य बनाएको छ । प्राकृतिक वा मानव निर्मित, हरेक वर्ष नेपालले विभिन्न विपद्का घटनाहरूको सामना गर्दै ठूलो मानवीय क्षति, सम्पत्ति, पूर्वाधार र वातावरणको हानि हुने गर्दछ । भूकम्प, बाढी, पहिरो र भूक्षय, हावाहुरी, आगलागी, चट्याङ, शीतलहर र तातो छाल, सडक दुर्घटना र विमान दुर्घटना, औद्योगिक दुर्घटना, पशु आतंक आदिको पुनरावर्ती विपद् व्यवस्थापन कार्यालयलाई विशेष प्रहरी इकाईको रूपमा स्थापना गरिएको हो । विपद् जोखिम न्यूनीकरण र व्यवस्थापनको क्षेत्रमा काम गर्ने अर्थात् सरोकारवालाहरूसँग समन्वय र सहकार्य, रोकथाम र न्यूनीकरण गतिविधिहरू, तयारी र क्षमता अभिवृद्धि कार्यक्रमहरू र विपद्को अवस्थामा प्रभावकारी प्रतिक्रिया र परिचालन गर्ने ।

                                                                      ऐतिहासिक पृष्ठभूमि:

प्रहरी ऐन, २०१२ बमोजिम कुनै पनि विपद्, आपतकालीन र संकटमा प्रहरी इकाइहरू र तिनका कर्मचारीहरूले उद्धार र राहत कार्यमा निरन्तर संलग्न भइरहेका छन् । विपद् व्यवस्थापनलाई प्रमुख कार्य क्षेत्रहरू मध्ये एक मान्दै विपद् व्यवस्थापन क्षेत्रमा संगठनात्मक दक्षता र कार्यसम्पादन अभिवृद्धि गर्न प्रहरी प्रधान कार्यालय, कार्य विभाग अन्तर्गत २०६८/१२/१० मा विपद् व्यवस्थापन शाखा स्थापना गरिएको थियो । यसै बीच, विपद् व्यवस्थापन शाखालाई २०६९/१०/०४ मा डिल्लीबजार, चारखालमा छुट्टै सारिएको थियो र केन्द्रीय प्रहरी विपद् प्रतिक्रिया कार्यदलको रूपमा नामकरण गरिएको थियो । पछि प्रहरी वरिष्ठ उपरीक्षक इन्चार्ज भएको कार्यालयलाई २०६९/१०/२१ मा विपद् व्यवस्थापन महाशाखामा स्तरोन्नति गरिएको थियो । २०७२/०६/१४ मा ४४६ दरबन्दी सहित जनशक्ति व्यवस्थापन गरिएको थियो । विभिन्न दिनमा तत्कालीन प्रत्येक विकास क्षेत्रमा एक इन्स्पेक्टरको नेतृत्वमा १२५ जना जनशक्ति रहेको क्षेत्रीय प्रहरी विपद् व्यवस्थापन कार्यदल स्थापना गरिएको थियो । पुनर्संरचनासँगै  २०७५/०२/२७ को मन्त्रीपरिषदको निर्णय अनुसार प्रदेश २ मा एउटा र प्रदेश ५ मा थप दुईवटा विपद् व्यवस्थापन गुल्म  स्थापना गरीईएको थियो । हालसम्म नेपाल प्रहरीमा १३२२ जनशक्तिसहित ८ विशिष्टीकृत प्रहरी इकाइहरू छन् जसलाई विपद् जोखिम, न्यूनीकरण र व्यवस्थापन क्षेत्रमा मात्र काम गर्ने जिम्मेवारी दिइएको छ । २०७२/०१/२८ मा गएको विनाशकारी भूकम्पले डिल्लीबजारको भवनमा क्षति पुर्‍याएपछि विपद् व्यवस्थापन महाशाखा २०७२/०१/२८ मा सामाखुसीमा सारिएको थियो ।

                                                दृष्टिः

विपद् जोखिम ,न्यूनीकरण , खोज तथा उद्धारको क्षेत्रमा गुणस्तरीय सेवा प्रदान गर्ने ।

                                                 मिशनः

नेपाल प्रहरीको विपद् व्यवस्थापनका क्षेत्रमा क्षमता अभिवृद्धि गरी विपद्  प्रतिकार्यमा शीघ्र परिचालन , प्रभावकारी खोज तथा कुशल उद्धार गर्ने ।

                              प्रतिबद्धता:

                            • प्रभावकारी तयारी

                            • शीघ्र परिचालन

                            • कुशल उद्धार

                                                                                लक्ष्यहरूः

• नेपाल प्रहरीको फोकल इकाईको रूपमा काम गर्ने र विपद् जोखिम न्यूनीकरण र व्यवस्थापनको क्षेत्रमा योजना, नीति र सिफारिसहरूको मस्यौदा तयार गर्ने । मानव संसाधन योजना र क्षमता अभिवृद्धिको लागि कार्य, केन्द्रीय स्तरका लागि नीति र प्राथमिकताहरू तर्जुमा गर्ने र नीतिहरूको कार्यान्वयनको क्रममा मातहतका एकाइहरूलाई मार्गदर्शन, सुपरिवेक्षण र प्रत्यक्ष निर्देशन दिने ।

• विपद् जोखिम न्यूनीकरण अर्थात् रोकथाम, न्यूनीकरण, तयारी, प्रतिक्रिया र पुन:प्राप्तिको क्षेत्रमा सरकारी तथा गैरसरकारी सरोकारवालाहरूसँग सहकार्य गर्न व्यापक रूपमा पहल गर्ने। सम्वन्धित कानुन र दिशानिर्देशको ढाँचाबाट निर्देशित भई महाविपद्को अवस्थामा प्रभावकारी खोज तथा उद्धार कार्यका लागि राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय निकायहरूसँग आपसी सुधारका लागि सूचना आदानप्रदान, समन्वय र संयुक्त रूपमा काम गर्ने ।

प्रहरी प्रधान कार्यालयको नीति अनुसार राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय सरोकारवालाहरूसँग उच्च समन्वय र सहकार्य मार्फत प्रहरी कर्मचारीको सीप विकास र क्षमता अभिवृद्धिको लागि तालिम र सिमुलेशन अभ्यासहरू सञ्चालन गर्ने।

• स्थानीय प्रहरी एकाइहरू, शैक्षिक संस्थाहरू र समुदायहरू समावेश गरी विपद् जोखिम न्यूनीकरण जनचेतना कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्ने ।

कुनै पनि विनाशकारी घटनाको अवस्थामा सम्बन्धित उद्धार टोलीहरू (भत्केको संरचना खोज तथा उद्धार, फायर फायटिङ, प्राथमिक उपचार र शव व्यवस्थापन, डोरी द्वारा गरीने उद्धार, पानी प्रेरित प्रकोप उद्धार) खटाउनको लागि जोखिम विशिष्ट उद्धार उपकरण ,स्रोतहरू खरिद र व्यवस्थापन गर्ने ।

• देशभरबाट दिनको दुई पटक विपद् र नोक्सानको रेकर्ड सङ्कलन गर्ने ।  भविष्यको प्रकोपको पूर्वानुमान, योजना र तयारीका लागि सूचना संकलन गर्न डाटा विश्लेषण र प्रशोधन गर्ने ।

• खोज तथा उद्धार उपकरणहरू सहित कम्तिमा १ प्लाटुन QRT सार्न  एउटा सवारी साधन तयार रहने । २४/७ आधारमा स्ट्यान्डबाई रूपमा QRT (Quick Response Team) २ प्लाटुन तैनाथ राख्ने ।